Февраль 8–те Россиянын Эртем хуну эртер. Анаа тураскаадып эртем –шинчилел институттары, дээди болгаш ортумак ооредилге черлери боттарынын эртем талазы биле чедиишкиннерин, чаа кылган ажыдыышкыннарын база шылгарангай эртемденнеринин ажылдарынын дугайында чонга таныштырып турар.  Богун бис силерни тыванын кадык камгалал ямызынын эртем-шинчилел институду биле таныштыраал.

Россияның өске регионнарынга деңнээрге Тывага 1990 чылдарга чедир медицина талазы-биле шинчилел ажылдары доктаамал чоруттунмайын турган. Эртем ады чедип алыр дээш эмчилер колдуунда аспирантурага өөренип турган үезинде шинчилел ажылдарын чорудуп келгеннер.

 Дамбуу Көк-кысович Ондар Тывадан бир дугаар медицина эртемнериниң кандидады деп эртем адын чедип алган. Ол 1968 чылда Москваның күрүнениң 2 дугаар медицина институдунга бичии уругларның ижин-хырын, бестиг баарзык, өт аарыгларынга хамаарыштыр эртем ажылын камгалаан. 6 чыл эрткенде, ТР-ниң Кадык камгалалынга сайыттың оралакчызы болуп ажылдап чораан, Михаил Герасимович Шабаев “Тываның кадык камгалалының төөгүзү” деп темага кандидат чадазын камгалаан. 11 чыл болганда, 1985 чылда, Людмила Салчаковна Эрдыниева камгаланган. Ооң соонда чылдарда “Иштики аарыглар”, “Наркология”, “Педиатрия”, “Фтизиатрия”, “Хирургия” дээш оон-даа өске адырларга Т.А. Тарбастаева, Т.В. Ширижик, Л.Г. Донгак (Ширшина), А.Г. Матракшин, Э.А. Ондар, А.С. Хунан-оол, О.Н. Сим дээш өскелер-даа эртем чадаларын камгалаан.

Тываның кадык камгалал адырынга эртем талазы-биле бир дугаар албан чери 1993 чылда ТР-ниң Чазааның доктаалы-биле “ТР-ниң Кадык камгалал яамызының чанында медицина болгаш биологтуг айтырыглар талазы-биле хөй профильдиг эртем лабораториязы” ажыттынган.

Ук албан чериниң ажыттынганы республиканың кадыкшыл талазы-биле айтырыгларын шиитпирлээринге улуг ужур-дузалыг болган. Республикага медицина талазы-биле демографтыг байдал ындыг-ла эки эвес турган. Ол дээрге чаа төрүттүнген чаштарның өлүп-хораарының хөйү, тус черниң чурттакчы чонунуң, ылаңгыя эр улустуң, ортумак назынының кысказы, чидиг болгаш хоочу аарыгларның нептереп турганының хараазы-биле ниити аарыгларның хөйү, кемдээшкиннер база нептереңгей турганы болур. Оон ыңай чоннуң кадык байдалының дугайында эртем талазы-биле тодаргай хынаттынган медээлер чок, чаа үениң аргаларын ажыглап шинчилелдерни ханыладыр чорутпайн турган болгаш, эртем талазы-биле албан черин ажыдары кончуг чугула болган.

Ол ышкаш ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржак, ооң оралакчызы А.А. Мельников база ук айтырыгны билип, албан чери-биле идепкейлиг ажылдап чораан. Ынчангы кадык камгалал сайыды Б.К. Күдеректиң удуртулгазы-биле ук яамы медицина талазы-биле чидиг айтырыгларны идепкейлии-биле өөренип көөрүнге деткимчени база берген.

Тывага эртем талазы-биле лаборатория ажыттынарынга чедир болгаш ооң тургустунуп турар үезинде Сибирьниң эртемденнери Тываның медицина талазы-биле чидиг айтырыгларын шинчилээринге улуг рольду ойнаан. Оларга Красноярскиден Россияның медицина эртемнер академиязының академиги Константин Седов, Валерий Манчук, Сибирьниң аңгы-аңгы хоорайларындан медицина эртемнериниң докторлары Валерий Пузырёв, Людмила Назаренко, Сергей Назаренко олар хамааржыр.

Лабораторияның бир дугаар директору ынчангы медицина эртемнериниң кандидады Людмила Эрдыниева болган. Улаштыр Эренмаа Ондар база ону удуртуп турган. Ооң соонда чылдарда удуртукчуларның кайызы-даа удаа-дараа доктор эртем аттарын камгалап алганнар. Лаборатория баштайгы чылдарда Сибирьниң аңгы-аңгы хоорайларында медицина талазы-биле нарын айтырыгларны, генетика, нейрохирургия, Тыванын аржааннарынга эмнээшкинни чорударынын дугайында шинчилел ажылын Томскинин курортология болгаш физиотерапия талазы-биле эртем-шинчилел институду-биле ажылдап турган. Тыванын эмчилери Кудерек Б.К., Шиирипей В.Н., Монгуш Р.Ш. медицина эртемнеринин кандидады, Санчат Н.О. биология эртеминин кандидады деп эртем аттарын камгалааннар.

“1998-2000 чылдарда ТР-ниң генетика албанын сайзырадыр” болгаш “2000-2003 чылдарда тыва генофондуну камгалап арттырар болгаш сайзырадырының айтырыглары” деп программаларга даянып, тыва чоннуң генетиказын тодарадыр база салгал дамчыыр аарыгларны шинчилээр ажылдар чоруттунган.

Уенин тевии биле ук лабораторияга оскерлиишкиннер болуп турган, 2006-2011 чылдарда оон адын “Эртем – практиктиг топ” деп база адап турган.

Тыва Республиканын Чазаанын Доктаалы-биле 2011 чылда Куруненин Медицина болгаш социал айтырыглар база удуртулганын Эртем-шинчилел институду ажыттынган (Научно-исследовательский институт медико-социальных проблем и управления Респпублики Тыва), директору кылдыр Оюн Монгун-оол Тамбаевичини томуйлаан. Оон соода чылдарда Лариса Ывыевна Куулар, Кара-кыс Донгаковна Аракчаа, Людмила Салчаковна Эрдыниева билдилии биле баштап чораан. Амгы уеде удуртукчувус Рада Шериг-ооловна Монгуш.

1993 чылдан тура, медицина эртемнериниң талазы-биле кадрлар белеткээр ажыл шыырак чоруп эгелээн. Ооң мурнунда республикага 5 медицина эртемнериниң кандидады турган болза амгы уеде медицина эртеминин доктору деп атты 5 эмчи камгалааннар,  медицина эртеминин кандидаттары – 74 кижи бар. Тываның кадык-камгалал шугумунда медицина эреминин 42 кандидат, 3 доктору  ажылдап турарлар. Эртем ажылын камгалаан специальностьтардан бирги черде хирургия,  терапия, педиатрия талазы-биле хой эмчилер камгланган. Эн-не дужуткур болган чыл – 2005 чыл- 9 эмчи эртем адын камгалааннар.

Лаборатория турар үеден амгы уеге дээр эмчилерниң 1500 ажыг ажылдары эртем журналдарынга парлаттынган, Тываның кадык камгалалының нарын айтырыгларының талазы-биле 10 ажыг монография чырыкче үнген. Бо хүннерде бистиң республиканың эмчи эртемденнери аңгы-аңгы темаларда канчаар-даа аажок солун шинчилел ажылдарын кылып чорудуп турар. Оларга республиканың кадык камгалал системазының стратегияларының хөгжүлдезин болгаш курлавырын ажылдап кылыры, регионда кадык-камгалалынын тургустунуп келген чидиг айтырыгларын шиитпирлээринге эртемге даянгаш шинчилелдерни чорудуп турар. Ол дээрге чаш уругларнын эрте хораарын эвээжедири, элээдилернин амы-тынынга чедер чоруктарын шегледири, оон ынай херээжен чоннун арагалаарынын ковудээнин чылдагаанын база туберкулез, рак аарыгларынын эмнеринин организмге дээштиин генетикитиг аргалар-биле тывары,  ТР-де республикада интегративтиг медицина, бойдустуң эмнээшкин курлавырын  (аржааннар, дустуг холдер)  ажыглаар шынарын дээш, оске-даа айтырыгларны шиитпирлежип турар бис. Чонга билдингир апарган, химия эртемнеринин кандидады, Аракчаа Кара-кыс Донгаковнанын аржааннар болгаш дустуг-холдер дугайында эртем –шинчилел  ажылдарын хойну кылганын демдеглевес арга чок.  

2022 чылда Россиянын Президентизи В.В.Путин Россия Федерациязынга Эртем болгаш технологияларны Он чылын чарлаан болгай. Оон кол утказы эртем-шинчилел ажылдарынче аныяк оскеннин сонуургалын оттуруп,  талантылыг уругларны илередири. Ынчангаш институттун эртемденнери ол талазы-биле ажылдарны чорудуп турар. Бис уруглар садтарындан эгелээш, эге класстар, ортумак болгаш улуг школаның өөреникчилеринге, ортумак ооредилге черлеринин сургуулдарынга суртаал ажылын чорудуп, боттарывыстын ажыл-мергежиливис сонуургадып, эмнелге албан черлеринче уругларны экскурсияладып дээш черле кандыг ажылды кылбайн турар дээр.

Тоогуден чуруктар

Медицина эртемнеринин кандидады Ондар Д.К.

Медицина эртемнеринин доктору Л.С.Эрдыниева

академик Седов К.Р

академик Пузырев В.П.

 кожууннарже шинчилелдеркылыры биле эртемденнер унуп чоруп турар, 1994 чыл